Ο Θυμός ως Πρωτογενές Συναίσθημα

Τα Συναισθήματα

Τα συναισθήματα προκύπτουν από τις ανάγκες και τις πεποιθήσεις μας. Η κάλυψη ή η μη κάλυψη των αναγκών, και οι πεποιθήσεις μας, αναφορικά με αυτές τις ανάγκες, δημιουργεί τα συναισθήματα, τα οποία, με τη σειρά τους, οδηγούν σε δράση, σε συμπεριφορά.

Α) Ανάγκες -> Περιβάλλον -> Ερέθισμα -> Πεποίθηση -> Συναίσθημα -> Συμπεριφορά

Β) Περιβάλλον -> Ερέθισμα -> Ανάγκη -> Συναίσθημα -> Συμπεριφορά

Το Β αναφέρεται σε Ερεθίσματα Επιβίωσης, που λόγω της επείγουσας επίλυσής τους δεν περνούν καθόλου από το λογικό σύστημα πεποιθήσεων.

Πρωτογενή και Δευτερογενή Συναισθήματα

Ασχολούμενος με τη Συμβουλευτική και την Ψυχοθεραπεία, συναντώ πολλές φορές στη βιβλιογραφία και σε εκπαιδεύσεις τον Θυμό, ως δευτερογενές συναίσθημα. Θεωρώ πως όλα τα συναισθήματα μπορεί να είναι, και δευτερογενή. Για να διευκρινίσω τι εννοώ, πρωτογενές συναίσθημα είναι για παράδειγμα όταν νιώσω Λύπη και αρχίσω να κλαίω, ενώ αν σκεφτώ πως είμαι άντρας και «οι άντρες δεν κλαίνε», νιώθω Ενοχή ή Θυμό, αυτά τα συναισθήματα, η Ενοχή ή ο Θυμός, προήλθαν από μια ενδοβαλόμενη πεποίθησή μου (κάτι που μου το είπαν οι γονείς μου ή σημαντικοί άλλοι) που θεωρεί το κλάμα σαν αδυναμία. Άρα έχουμε 1γενές- Λύπη, 2γενές- Ενοχή ή Θυμός.

Έτσι όσον αφορά τον Θυμό, υπάρχει η άποψη πως είναι δευτερογενές συναίσθημα και είναι μια άμυνα απέναντι στον Φόβο, την Ενοχή και τον Πόνο. Φυσικά και μπορεί να είναι, όπως και όλα τα συναισθήματα μπορεί να προέλθουν από άλλα, αλλά το να θεωρούμε τον Θυμό  a priori δευτερογενές συναίσθημα και μόνο, είναι αποπροσανατολιστικό.

Τα Βασικά Συναισθήματα

Ο ερευνητής που έχει ερευνήσει σε βάθος την οικουμενικότητα της έκφρασης των συναισθημάτων είναι ο Paul Ekman. Αφού είδα την τηλεοπτική σειρά «Lie to me», αποφάσισα και έκανα εδώ και μερικά χρόνια την εκπαίδευση του Paul Ekman για τις Micro-expressions (μικροεκφράσεις συναισθημάτων). Αυτός λοιπόν ο ερευνητής αναφέρει, πως υπάρχουν επτά βασικά/πρωτογενή συναισθήματα: Χαρά, Λύπη, Θυμός, Φόβος, Έκπληξη, Αποστροφή/αηδία και Περιφρόνηση (Ekman & Friesen, 1986). Θα ρωτούσε εύλογα κάποιος, πως έχει βγάλει αυτό το συμπέρασμα; Η απάντηση είναι απλή: «Γιατί οι εκφράσεις του προσώπου, σε όλους τις φυλές και τους πολιτισμούς της γης είναι κοινές, γι΄ αυτά τα συναισθήματα και όλα τα άλλα δευτερογενή συναισθήματα δανείζονται τις εκφράσεις τους από αυτά.

Σύμφωνα με τις εξαγγελίες του επικεφαλή των ερευνών του Ινστιτούτο Νευροεπιστημών και Ψυχολογίας της Γλασκώβης, Dr Rachael Jack, η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερα βασικά συναισθήματα και πλέον αμφισβητείται η θεωρία των επτά  βασικών συναισθημάτων. Η ομάδα των ερευνητών χρησιμοποίησε μια νέα τεχνική και ένα νέο λειτουργικό πρόγραμμα, που ανέπτυξαν στο πανεπιστήμιο, προκειμένου να μελετήσουν τις ανθρώπινες εκφράσεις. Σύμφωνα με αυτούς ο φόβος και η έκπληξη έχουν ένα κοινό «σημάδι»: το άτομο ανοίγει διάπλατα τα μάτια του όταν αισθάνεται κάτι από τα δύο. Ακόμη ο θυμός, η περιφρόνηση και η αηδία «μοιράζονται» μια αντίστοιχη κίνηση στη μύτη. Έτσι τα τέσσερα βασικά συναισθήματα κατέληξαν πως είναι :

Χαρά – Λύπη, Αγάπη – Θυμός.

Η έρευνα αυτή αποτελεί επιβεβαίωση των λεγόμενων του Fritz Perls (1975) που κάνει διάκριση ανάμεσα σε τέσσερα είδη τη (συναισθηματικής) έκρηξης: Σεξουαλική αγάπη, θυμός, χαρά και θλίψη. (Βιβλίο: «Η Θεραπεία Gestalt» Eleanor O’Leary)

Το Σημείο 0

Ακολουθώντας το σκεπτικό των ανατολικών φιλοσοφιών, του Friedlander που ενέπνευσαν τον Perls, το ισορροπημένο άτομο σε κατάσταση ηρεμίας βρίσκεται στο σημείο της «δημιουργικής αδιαφορίας», στο σημείο 0. Από αυτό το σημείο κινείται προς τα συναισθήματά του που είναι αποτέλεσα της επαφής του με το περιβάλλον. Αυτό το σημείο 0 δεν έχει σχέση με την απάθεια ή το τίποτα, αλλά είναι γεμάτο με άπειρες δυνατότητες. Εμπεριέχει ακόμη τις έννοιες της ισορροπίας, της ζωτικής δύναμης και εκτείνεται χωρίς να χάνει το κέντρο του και προς τα δυο αντίθετα σημεία ισοδύναμα.

Χαρά _______________ 0 _______________ Λύπη

Αγάπη ______________ 0 _______________ Θυμός

Έτσι ένα σημάδι ψυχικής υγείας είναι το πόσο εύκολα μπορούμε να εκδηλώσουμε τα συναισθήματά μας, αλλά ταυτόχρονα το πόσο εύκολα μπορούμε να επιστρέψουμε στο σημείο 0. Η ευκολία εκδήλωσης και επιστροφής στο σημείο 0, δεικνύει το πόσο το άτομο είναι Συνειδητό και ζει στο Εδώ και Τώρα. Ακόμη διευκολύνει τον ψυχισμό να μην χάνει την ομοιόστασή του.  

Το πιο γνωστό ζευγάρι αντιθέτων στη Θεραπεία Gestalt είναι ο Αφέντης και ο Δούλος. Ο επιδέξιος χειρισμός του εαυτού μας (ώστε να μην πολωνόμαστε) ως προς τα αντίθετα, σύμφωνα με τον Perls, ονομάζεται Συνείδηση.   

Άραγε γιατί ο Θυμός είναι ένα ο αποδιοπομπαίος τράγος των συναισθημάτων;

Πριν απαντήσουμε σε αυτό ας δούμε το υγειές συναίσθημα του Θυμού, γιατί έτσι και αλλιώς όλα τα συναισθήματα είναι αναγκαία και χρήσιμα.

Ο Θυμός είναι ένα πολύτιμο συναίσθημα διότι μέσα από τον Θυμό το άτομο μπορεί να βρει και να υπερασπιστεί τα όρια του και να προστατευθεί σε ότι τον κάνει να νιώθει παραβίαση ή απειλή. Ακόμη μπορεί μέσα από τον Θυμό να εκφράσει ανάγκες και να υπερασπιστεί αξίες και συμβάσεις. Μέσα από αυτόν νιώθει δυνατός/η για να ανταποκριθεί σε καταστάσεις που χωρίς αυτόν δεν θα μπορούσε. Η κατανόηση και αποδοχή του συναισθήματος του Θυμού, κάνει αυτό το συναίσθημα σύμμαχο στη ζωή μας και βοηθό στον δρόμο  προς την αυτογνωσία και την συνάντηση του αυθεντικού μας εαυτού. Είναι ένα εργαλείο για το χτίσιμο της αυτοαποδοχής, της αυτοεκτίμησης, της ψυχικής ανθεκτικότητας, των προσωπικών δυνατοτήτων και ένα βοήθημα στον επίπονο δρόμο της αυτοπραγμάτωσης.

Τα συναισθήματα κατηγοριοποιούνται σε θετικά και αρνητικά, θετικά θεωρούνται όσα μας κάνουν και αισθανόμαστε όμορφα και αρνητικά όσα μας κάνουν να δυσαρεστούμαστε. Έτσι θετικό συναίσθημα, θεωρείται η Χαρά, ενώ αρνητικά είναι ο Φόβος, ο Θυμός, η Λύπη, η Αηδία/Αποστροφή. Η Έκπληξη είναι το μόνο πρωτογενές συναίσθημα που μπορεί να είναι ή θετικό ή αρνητικό.

Μέσα από την θεωρία της Γιόγκα θεωρώ πως όλα τα συναισθήματα, μπορεί να είναι και θετικά και αρνητικά. Το αν θα είναι θετικά ή αρνητικά εξαρτάται από τον Χρόνο, Τόπο και Συνθήκες. Ο Φόβος είναι αρνητικό συναίσθημα όταν χρειάζεται να δράσουμε και παγώνουμε, γινόμαστε θύμα και θετικό συναίσθημα όταν μας ενεργοποιεί για να τρέξουμε ή να πολεμήσουμε. Ακόμη και η Χαρά, αν την νιώσουμε όταν δούμε τον συνάδελφό μας να απολύεται, γιατί εμείς θα πάρουμε την θέση του, είναι ένα επίσης αρνητικό συναίσθημα.

Όταν σε συνεδρίες εκπαίδευσης μου λένε να ψάξω τι υπάρχει πίσω από τον Θυμό. Να δω αν υπάρχει Φόβος, Πόνος ή Ενοχή, πραγματικά με βγάζουν έξω από τη λογική μου. Θύμωνα σαν παιδί γιατί δεν σέβονταν τα όριά μου, δεν σέβονταν τη αξία μου και δεν υπήρχε κανένας Φόβος, Πόνος ή Ενοχή, αλλά μόνο μια αρχέγονη αντίδραση του ανθρώπινου είδους που λέει πως για να έχουμε μια κοινωνική συνύπαρξη χρειάζεται ο ένας να σέβεται τον άλλον, αλλιώς αν δεν υπάρχει αυτή η αποδοχή της σύμβασης και αναλαμβάνω το δικαίωμά μου να αμυνθώ με κάθε τρόπο. Φυσικά και μέσα μας υπάρχει ο Υπαρξιακός Φόβος, αλλά αυτός είναι συνυφασμένος με την γήινη ενσάρκωσή μας και ενυπάρχει σε κάθε δραστηριότητά μας.

Ας έρθουμε τώρα στο κύριο ερώτημα!

Γιατί ο Θυμός είναι ένας αποδιοπομπαίος τράγος;

Για αρχή θα πρότεινα τρία βιβλία:

Ο πολιτισμός ως πηγή δυστυχίας – Sigmund Freud

Η βία και το ιερό -  Girard Rene

Θεραπεία Gestalt (Κεφάλαιο 10) – Edwin Nevis (Αυτό το βιβλίο ήταν το ερέθισμα για να γράψω αυτό το κείμενο.)

Εισαγωγή στην Ψυχοθεραπεία Gestalt – Gestalt Foundation

Και μια ταινία:

Good Will Hunting (1997)

Από την «Θεραπεία Gestalt» (Κεφάλαιο 10) – Edwin Nevis. Αποσπάσματα:

«Ο θυμός είναι το πιο δύσκολο συναίσθημα να εκφράσει ένα παιδί. Μπορεί να βρει έναν τρόπο για να εκφράσει σε κάποιο βαθμό άλλα συναισθήματα, όπως ο φόβος, η θλίψη και η χαρά, αφού αυτά τα ανέχονται εύκολα οι γονείς και η κουλτούρα μας… Ο θυμός φαίνεται να έχει τις πιο ύπουλες επιδράσεις στην κοινωνία μας, ίσως επειδή είναι το συναίσθημα που ανεχόμαστε λιγότερο από όλα. Τα περισσότερα συμπτώματα των παιδιών που τελικά τα οδηγούν στη θεραπεία συνδέονται άμεσα με την καταπίεση του θυμού.

Πιστεύω ότι ο θυμός είναι το πιο παρεξηγημένο απ’ όλα τα συναισθήματα. Έχει την εικόνα ενός ανεξέλεγκτου τέρατος που θα καταστρέψει τα πάντα, αν το αφήσουμε ελεύθερο. Στα πρώτα παιδικά χρόνια, αυτό που θεωρούμε θυμό στην πραγματικότητα είναι μια προσπάθεια του παιδιού να φροντίσει τον εαυτό του, να έρθει σε επαφή με τις ανάγκες του, να δηλώσει την παρουσία του, να εδραιώσει τη θέση του στον κόσμο.

Η καταπίεση των συναισθημάτων, ιδιαίτερα του θυμού, συνδέεται εγγενώς με την πρόσληψη αρνητικών ενδοβολών.»

Απόσπασμα από το βιβλίο «Σωματική Ψυχοθεραπεία» του Δρ Βασίλη Χριστοδούλου

«Η συστηματική ενοχοποίηση του συναισθήματος δεν θα δημιουργήσει απλώς ένα «καλό παιδί», αλλά ένα ακρωτηριασμένο παιδί. Ο άνθρωπος που δεν έχει όλα τα συναισθήματα στη διάθεσή του – για παράδειγμα αυτός που έμαθε να μην θυμώνει – δεν είναι ένας καλός και ήρεμος άνθρωπος. Είναι ένας ακρωτηριασμένος άνθρωπος, με τον θυμό να έχει περάσει στη χαρακτηροδομή του. Το συναίσθημα «διεγράφη» από τα προς χρήση επιτρεπόμενα συναισθήματα, αλλά εγγράφηκε και έμεινε παγωμένο στο σώμα.»

Τι μπορούμε να κάνουμε;

Κατά πρώτον Υποδεχόμαστε τον Θυμό! Τον αποδεχόμαστε σαν μια αναγκαία ποιότητά μας. Τον καλοδεχόμαστε όταν βρίσκεται σε εξέλιξη και τον παρατηρούμε σαν ένα όμορφο, άγριο, δυνατό κομμάτι της Ζωτικής μας Δύναμης! Χαμογελάω όταν σκέφτομαι τότε που ένας όχι και τόσο «φυσιολογικός» (ο μύθος του φυσιολογικού) δάσκαλός μου, με πήρε τηλέφωνο την επόμενη ημέρα και μου είπε πόσο το χάρηκε που μου βγήκε ο Θυμός μαζί του, χθες το απόγευμα! «Να θυμώνεις, όταν το αισθάνεσαι μαζί μου, εμένα δεν με πειράζει καθόλου!!!» Πότε το ακούσαμε αυτό από τους γονείς, από τους δασκάλους και από αυτούς που μας εκπαίδευσαν για την κοινωνική ζωή;

Μετά μέσα από την παρατήρηση κοιτάζουμε τον Θυμό στο Εδώ και Τώρα. Ποιες είναι ίσως οι συμπεριφορές, το τόνος της φωνής, η ένταση, τι αντιπροσωπεύουν τα πρόσωπα που μας κάνουν να κυριευόμαστε εντελώς από αυτό το συναίσθημα του θυμού; Τι μας θυμίζουν άραγε αυτές οι συμπεριφορές; Πότε άλλοτε νιώσαμε έτσι; Αν πραγματικά νιώθουμε ανεξέλεγκτο θυμό, σίγουρα χρειάζεται να πάρουμε ψυχοθεραπευτική βοήθεια και να πάμε πίσω στην πηγή του αρχικού μας τραύματος.

Έτσι το Ημερολόγιο ή και τα Τετράγωνα (εμπειρία, συναίσθημα, πεποιθήσεις, εναλλακτικές πεποιθήσεις), είναι ένας πολύ άμεσος τρόπος να αναγνωρίσουμε, το γεγονός, το συναίσθημα και τις πεποιθήσεις μας πίσω από αυτό. Αν απλά αφήσουμε τον Θυμό να περάσει, σαν ένα γεγονός λέγοντας «ε ανθρώπινο είναι, αυτά συμβαίνουν», τότε αυτό θα συμβαίνει και θα ξανασυμβαίνει στη ζωή μας μέχρι να το λύσουμε ή να φύγουμε θυμωμένοι από αυτή την ενσάρκωση.

Σίγουρα ο Θυμός σχετίζεται και με την αξία μας σαν άνθρωποι και ίσως να έχουμε τέτοια αρνητικά παιδικά βιώματα, όμως η αξία μας δεν έχει τόσο άμεση σχέση με τον Φόβο, όσο με την αίσθηση του σεβασμού του εαυτού, της ατομικότητας και των ορίων που είναι δεδομένα σε υγιείς σχέσεις και απαιτούμενα σε μη υγιείς.

Η κατανόηση, η αποδοχή και η επεξεργασία του θυμού μπορεί να μας βοηθήσει να τον χρησιμοποιήσουμε όταν χρειάζεται, να τον εκτρέψουμε σε παραγωγικές δραστηριότητες όταν δεν μας χρειάζεται και ακόμη έχοντας την επίγνωσή του να μην τον στρέφουμε προς τον εαυτό μας ή τους άλλους. Έτσι μέσω της επίγνωσης του Θυμού, αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τον προστατεύουμε και προσδιορίζουμε όρια σε ανθρώπους και καταστάσεις, αν αυτά είναι ασαφή.

Μερικοί τρόποι διαχείρισης θυμού είναι:

• Αναπλαισίωση – Να δούμε το γεγονός από μια άλλη οπτική γωνία
• Αποφυγή συγκεκριμένων γεγονότων, ανθρώπων και ερεθισμάτων που προκαλούν θυμό
• Σταδιακή απευαισθητοποίηση
• Δραματοποίηση σαν εκπαίδευση για έναν πιο κατάλληλο τρόπο έκφρασης του θυμού
• Αποθωράκιση
• Διοχέτευση του θυμού σε δραστηριότητες
• Παρατήρηση αρχικών συμπτωμάτων στο σωματικό επίπεδο
• Συνειδητή Αναπνοή
• Υπνοθεραπεία
• Κάθαρση
• Γιόγκα

Spyros Kapnias Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας Σε Εκπαίδευση Συναλλακτική Ανάλυση - Body Focused Psychotherapy Gestalt - Compementary Medical Hypnotherapist - Hypnosis & Gestalt Certification - Certified Past Lives Regression Therapist - Spirit and Energy Release Certification - Inner Child Certification - Certified Life Between Lives Regression Therapist / Master & Trainer in Hypnotherapy / Certified “Swan” Hypnotherapy / Master NLP - Coaching - Time Line Therapy / Certified Energy Psychology Certification - Master in Acupressure & EFT / Certified Master Ho'oponopono / Reiki Master / Advance Breathwork & Pranayama Trainer / Senion Yoga Teacher and Trainer / Healing Code Certification, Yoga Nidra Senior Teacher, Lucid Dreaming Certification